Ken Follets ‘Pillars of the earth’ laat de lezer in een fictieve omgeving kennismaken met wat het in de vroege middeleeuwen vroeg om een kathedraal te bouwen en hoe de bouw van de kathedraal effect had op de gemeenschap. Religieuze stijlen (Romaans versus Gotisch), technologische oplossingen, keuze voor materialen, vakmanschap spelen net zozeer een rol als politieke en sociale verhoudingen. De parallellen liggen voor de hand. De bouw van een kathedraal vroeg generaties. Eerder noemde ik al het voorbeeld van de Sagrada Familia van Gaudi. Veel kathedralen zijn tot stand gebracht zonder dat de oorspronkelijk master mason het eindresultaat heeft gezien.
Entreprise-architecturen kunnen eenzelfde lot ondergaan. In het entreprise-architectuur denken hebben concepten als dynamic architectures, just-in-time-architecture ook de eerdergenoemde generic entreprise architectures invulling gegeven aan het lange overheersende blauwdrukdenken. Hoe passen doelarchitecturen in een stelselverandering die zich eerder langs de as van transitielogica moet voltrekken. De transitie-logica veronderstelt dat we de verandering van een systeem lerend moeten omarmen. Bij transities gaat het om structurele veranderingen van een stelsel. Die verandering heeft een zekere mate van onvoorspelbaarheid omdat we nu niet weten uit welke kant de politieke wind gaat waaien, we niet weten met welke snelheid nieuwe technologie beschikbaar komt, wat de financiële middelen zijn nog afgezien van de ‘black swans’ die voorbijkomen.
Van doel- naar deelarchitectuur: transitiedenken voor architecten
Transitiedenken strekt zich uit tot verschillende domeinen. De gewenste beweging van zorg naar gezondheid, het technologisch domein, cultuur en gedragverandering. Transitiedenken richt zich sterk op de mens en gedragskant van de verandering. Doelarchitecturen richten zich op structuur en inrichting: zij gaan uit van een paradigma van maakbaarheid, terwijl het maken deel is van het transitiedenken. Transitiedenken loopt in fases waarin het leren (de reflectie) de bijstelling oplevert voor de volgende fase.
In het transitiedenken is er een rol weggelegd voor de X-curve. De X-curve is een denkmodel dat helpt bij de fasering van programma’s en projecten. Van welke projecten afscheid moet worden genomen en welke projecten juist moeten worden geïnitieerd. Ook vanuit een doelarchitectuur is de slag naar een portfolio van programma’s en projecten een belangrijke stap om tot concretisering te komen. Onderstaande tabel toont de complementariteit.
Tabel 1. Relatie tussen transitiedenken en doelarchitectuur
Aspect | Transitiedenken (Rotmans) | Doelarchitecturen |
Focus | Systeemverandering over tijd en fasen | Inrichting en sturing van IV-landschap |
Dynamiek | Van fase naar fase, met reflexief leren | Van huidige naar toekomstige staat |
Governance | Flexibele coalities, experimenten, leeragenda’s | Formele kaders, standaarden, planning |
Stakeholders | Burgers, zorgprofessionals, markt, overheid | Primair leveranciers, bestuurders |
Tabel gegenereerd met GenAI
Een doelarchitectuur moet rekening houden met de middellange- en ook de korte termijn: de korte termijn vormt als het ware de deelarchitectuur. Dat wat in het DYA of JIT-concepten aan architectuur nodig is om knelpunten op te lossen. In de realisatie van het gezondheidsinformatiestelsel leent de plateaubenadering zich om de kracht van het transitiedenken te verbinden aan het ontwerpen van doelarchitectuur. Transitiedenken richt zich wat meer op de mens- en cultuurverandering en heeft daarmee bij impliciet een langere termijnfocus.
Van deelarchitectuur naar portfolio
Elk van de plateau’s heeft zijn eigen deelarchitectuur: idealiter is deze afgeleid van de eindplaat die in de visie is geschetst. Bij elk van de plateaus horen projecten die erop zijn gericht de doelstellingen voor dat niveau te realiseren: idealiter zijn in deze fase ook al de projecten in voorbereiding die zich richten op een volgend plateau. Deze vormen samen het portfolio, een deel gericht op de realisatie – de verknoping van netwerken, de implementatie van WEGIZ, de implementatie van generieke functies en een deel gericht op voorbereiding van een of meerdere platforms, technologie gedreven zelfzorg, opheffen van barrières voor netwerkzorg. De projecten en programma’s in realisatie en voorbereidingsfase verdienen monitoring: reflexief leren om tot bijstelling te komen. Dat leren is niet alleen een top-down maar ook een bottom-up proces. In de kern levert elke deelarchitectuur haar eigen X-curve met daarin de roadmap voor zowel initiatie als realisatie, waarbij vanzelfsprekend het effect hiervan zichtbaar moet zijn gemaakt.[1]
Wat zijn de aandachtspunten: deelarchitecturen per niveau kunnen leiden tot versplintering of nieuwe silo’s. Een onzorgvuldige implementatie van Wegiz, informatiestandaarden of ZIB’s kan tot de legacy voor de komende realisaties leiden. Te veel experimenten die passen in transitiedenken kunnen ook leiden tot het op drift raken van de doelarchitectuur. Helder zijn over waar je innovatie doorzet, of programma’s stopzet is daarbij gewenst.
Werken met X-curve en reflexief leren zijn ideaaltypisch gewenst maar in de praktijk nog niet altijd eenvoudig. Het opbouwen van programma’s en het afbouwen vragen beide verandercapaciteit die niet altijd beschikbaar is. En daarnaast is leren binnen organisatie geen sinecure maar over organisaties heen al helemaal niet gemakkelijk. Het beschikbaar krijgen van betrouwbare data die echt iets zeggen over voortgang en effectiviteit is in de praktijk moeilijk te achterhalen. Toch moeten we kijken hoe we de tijdsdimensie en fasering van het transitiedenken combineren met de structurering van doelarchitecturen. De combinatie levert je een:
- Strategische horizon afgeleid van de visie (>10 jr) via plateaus en X-curve.
- Tactische roadmaps (1–4 jr) per plateau (realisatie en initiatie).
- Operationele projecten die in een transitieprogramma passen.
Tot slot
Verandering in de zorg is zelden lineair. Het vraagt om een benadering die ruimte biedt aan leren, bijstellen en iteratief bouwen. Architectuur moet niet alleen sturen op structuur, maar ook begeleiden in transitie. Met deze hybride benadering kan je sturen op de stelselwijziging die zo wenselijk is. Alleen ontstaat deze niet zonder de inrichting van een duurzame governance en regie. Wie anders beslist over projecten en programma’s in de valley of death en wie bewaakt de samenhang tussen verschillende niveau’s.
[1] Giorgia Silvestri, Gijs Diercks, Cristian Matti, The X-curve, a sensemaking tool to foster collective narratives on systems change, (Drift in transition, 2022)
